Bodur Zeytin Fidanı Çeşitleri

Bodur Zeytin Fidanı - Bodur Zeytin Çeşitleri

Ülkemizde son yıllarda  dikimi yoğunlaşan bodur zeytin fidanı genellikle yağ üretimi amacıyla dikilmektedir. Dikim şekilleri ise sık dikim şeklinde olmaktadır. Bu durumda yağ üretiminde yerli ağaçlarımıza nazaran üretim miktarında artış sağlamaktadır. 

Bodur Zeytin Çeşitleri

Süper entansif sistemle kurulmuş zeytinliklerde çeşit seçimi açısından en önemli sorun, büyüme gücü düşük olan çeşitlerin az sayıda olmasıdır. Bu tip zeytinliklerde en çok kullanılan zeytin çeşitler ‘Arbequina’ ve farklı klonlarıdır. İspanya orijinli olan bu çeşidin büyüme gücünün belirgin derecede düşük olması, ülkemizde “bodur zeytin” olarak anılmasına neden olmuştur. Hâlbuki daha sonra geliştirilen Arbosana i-43^®, Sikitita ve Tosca 07^®, Arbequina’ya göre çok daha bodur çeşitlerdir. Bu sisteme uygun çeşit seçimine yönelik seleksiyon ıslahı çalışmaları sonucu, orta derecede büyüme gücü, kompakt büyüme, erken meyveye yatma ve salkım şeklinde meyve oluşturma gibi özelliklere sahip, İspanya’da, Arbequina AS-1, Arbequina IRTA i-18, Arbosana i-43, Koroneiki i-38, Joanenca ve Canetera; İtalya’da Fs-17 ve Urano(Tosca 07), İsrail’de ise Askal gibi yeni zeytin çeşitleri geliştirilmiştir. Son olarak melezleme ıslahı yoluyla Oliana, Sikitita, Arbequina i-21 ve Imperial i-23 çeşitleri geliştirilerek üreticilerin kullanımına sunulmuştur. 

Yukarıda bahsi geçen bodur zeytin çeşitlerinden ülkemizde en çok tercih edilen ve fidan üretimi yaılan çeşit arbequina zeytin çeşididir. Tarım Hayvancılık ve Gıda Bakanlığımız tarafından sertifikalanmış tek bodur zeytin çeşidi de yine arbequinadır.

Bazı Ülkelerde Uygulamalar

İspanya ve İtalya’da bu sisteme uygun zeytin çeşitlerinin birbiriyle karşılaştırılması sonucunda, bazı çeşitler arasında yetiştiricilik açısından önemli farklılıklar olduğu ortaya çıkarılmıştır. Arbequina IRTA-i.18 ve Koroneiki’nin en erken verime yatan çeşitler olduğu belirlenmiştir. Fs-17  ise İtalya’da yetiştiricilik açısından çok iyi performans göstermiştir. En düşük büyüme gücü (taç hacmi) İspanya’da Arbosana ve Arbequina IRTA-i.18’de İtalya’da ise Urano çeşidinde gözlenmiştir. Koroneiki çeşidi diğer çeşitlere göre daha fazla periyodisite göstermiştir. Hastalıklara dayanıklılık açısından, Koroneiki Verticillium dahliae’ye (solgunluk) karşı diğer çeşitlerden daha dayanıklı bulunmuştur. Arbequina IRTA-i.18‘in düşük sıcaklıklara karşı  Arbosana ve Koroneiki’den daha dayanıklı olduğu saptanmıştır.

Türkiye’de bu sistemin yerli çeşitler kullanılarak denenmesi gerektiği ileri sürülmektedir. Ancak farklı ülkelerde yapılan çalışmalarda, geleneksel çeşitlerin süper entansif sistemdeki performansları genelde düşük olmuştur. Yüksek büyüme gücünün yanında, yerli çeşitlerin periyodisite katsayıları çok yüksek, ürün etkinlikleri (kg.m^-3 taç hacmi) ise çok düşük bulunmuştur. Bu sistem için geliştirilmemiş, büyüme gücü yüksek çeşitlerin, sıra üzeri (overtherow) hasat makinasının tünelinin genişlik ve yükseklik ölçülerinden daha fazla büyümesi halinde, hasattan önce fazladan bir budama gerekmekte ve bu da maliyet arttırmaktadır.

Dikim Sıklığı

Süper entansif zeytinliklerde ideal dikim sıklığının belirlenmesi son derece önemlidir. Bu sistemde ilk yıllarda daha yüksek verim alınmakta, ancak daha sonra ağaçların büyümesi budamayla daha zor kontrol edilebilir bir hale gelmektedir. Süper entansif zeytinliklerde yöney, ağaçların yüksekliği, genişliği ve taç eğimi, ışıklanma ve dolayısıyla verimlilik açısından çok önemlidir. Bu sistemde ağaç sıraları kuzey-güney doğrultusunda ve dekara 256-111 ağaç gelmesi için, sıra arası mesafe yaklaşık 3-4.3 m, sıra üzeri mesafe ise 1.3-2 m olmalıdır. Günümüzde yeni zeytinlikler, daha geniş sıra arası ve üzeri mesafelerle (4-4.5×1.5-2 m) kurulmaktadır. Kordoba Üniversitesi’nde, tamamen susuz koşullarda 6.5×1.75 m dikim sıklığında (90 ağaç/da) denenmektedir.

Terbiye Şekli

Ağaçlar arasındaki düşük sıra üzeri mesafe nedeniyle, ağaç sıraları dikimden 3-4 yıl sonra tam büyüklüğüne ulaşmakta ve her ağaca bir herek dikilerek, merkezi lider (monokon) şeklinde terbiye edilmektedir. Süper entansif zeytinliklerin çoğunda, herek maliyetini düşürmek için tek telli sistem kullanılmaktadır. Genç ağaçlar hereğe bağlanarak, ana gövdeye rakip olan kuvvetli yan sürgün ve obur sürgünler uzaklaştırılmakta ve merkezi lider terbiye şekli uygulanmaktadır.

Budama

Süper entansif zeytinliklerde 3. yılın sonunda yapılan ilk hasatta, ağaçların tüm uzun yan (lateral) dalları kesilmelidir. Bu uygulamayla bazı meyve veren dallar da uzaklaştırılmakta, ancak daha sonraki yıllarda ağacın içine ışık girişi daha iyi olmaktadır. Beş ve 6. yıllarda, yaz aylarında, ağaçların tepeleri ağaç boyunu daha kısa tutmak için 2.2 – 3 m yükseklikten kesilir (mekanik budama). Tepe kesme, alt dalları ve komşu sıraları aşırı gölgeden korumakta ve aynı zamanda sıra üzeri hasat makinesinin hareketini de kolaylaştırmaktadır. Daha sonra her yıl, ağaçlar gövdelerinin hasat makinesiyle uyumlu olması için, yerden yaklaşık olarak 0.6 m yüksekliğe kadar elle budanır. Üç yaşlı uzun yan dallar, ağaç başına 2 ila 5 kesimle uzaklaştırılır. Doğrudan ana gövdeden (merkezi lider) çıkan, son 2 büyüme dönemine ait ince meyve dallarının hepsi bırakılır. Meyvelerin çoğu yaklaşık 60 – 75 cm uzunluğundaki sarkık dallar üzerinde oluşmaktadır.

Gübreleme

Süper entansif yetiştiricilikte gübreleme, ürün miktarının yanı sıra, yaprak ve toprak analizi sonuçlarına göre yapılmalıdır. Mineral gübreleme çeşidi açısından öncelikle N’a ağırlık verilmeli, ancak 4. yıldan sonra vegetatif gelişmeyi baskılamak için N azaltılmalıdır.  Bu dönemde özellikle P ve K’lı gübre uygulamaları yapılmalıdır. Dikim sıklığıyla, mineral gübre ihtiyacı arasında pozitif ilişki bulunmaktadır. Örneğin; 1905 ağaç/ha dikim sıklığında, 9,5 t/ha verim alınan tesisin yıllık makro besin elementi ihtiyacı 180 kg/ha N; 65 kg/ha P₂O₅ ve 175 kg/ha K₂O’dir.

Sulama

Sulama, dikim öncesi topraktaki nem miktarına ve vejetasyon dönemine göre planlanmalıdır. Süper entansif sistemde damla sulama yöntemi kullanılmakta olup, yıllık su gereksinimi 500-2.000 m³/ha seviyelerindedir. Dördüncü yıldan sonra büyümeyi sınırlamak, sudan tasarruf sağlamak ve yağ kalitesini arttırmak için kontrollü kısıtlı sulama uygulanmalıdır.

Otla Mücadele

Verim çağındaki (7-8 yaşında) süper entansif zeytinliklerde yabancı otlarla mücadele, ot öldürücülerle (herbisit) veya otların biçilmesiyle yapılır. Ağaçların sıra araları örtülü bırakılıp, ilkbahar ve yaz aylarında birkaç kez biçilmekte, ağaçların dibine de herbisit uygulanmaktadır. Örtü bitkisi olarak, yer altı üçgülü (Trifolium subterraneum) Kaliforniya’da yaygın bir şekilde kullanılmaktadır.

Verim

Süper entansif zeytinliklerde en önemli sorun, verimin devamlılığı açısından, birbirine yakın olan ağaçların ışıklanmasını en üst düzeyde tutabilmektir. Genelde 6. yıldan sonra, bazı enlem derecelerinde ise, 4 ve 5. yıldan sonra, ağaçların taçları sıra aralarını önemli ölçüde kapatmaktadır. Sıraları kuzey-güney doğrultusunda, drenajı iyi, derin topraklara sahip, düz ya da hafif eğimli arazilerde kurulmuş süper entansif zeytinlikler, 2. yılda meyve vermeye başlamakta ve tam verime 3 – 6. yaşlarda ulaşmaktadır. 7 – 10 yaşındaki zeytinliklerden elde edilen verim, ışıklanmanın kontrolüne bağlı olarak değişmektedir. Özellikle Arbequina IRTA-i.18^® ve Arbosana çeşitlerinde dikimden sonraki yıllarda don ve aşırı kuraklıkla ilgili herhangi bir sorun çıkmazsa, hasat maliyeti oldukça düşük ve yatırımın geriye dönüşü çok hızlı olduğu için, bu sistemde yaklaşık olarak 9.000 kg/ha’lık dane üretimi (2.000 kg/ha yağ) sürdürülebilir kabul edilmektedir. Kordoba Üniversitesi’nde tamamen susuz koşullardaki (900 ağaç/ha) süper entansif plantasyonda 5. yılda, 1.100 kg/ha yağ verimine ulaşılmıştır.

Yağ Kalitesi

Süper entansif zeytin yetiştiriciliği sayesinde, modern kontinü (kesintisiz) sıkım tesislerinde yüksek kaliteli natürel sızma zeytin yağları düşük maliyetlerle elde edilebilmektedir. Arbequina çeşidinden elde edilen natürel sızma zeytinyağı için dört coğrafi işaret  (D.O.P.) bulunmaktadır.

Yenileme

Süper entansif sistemle ilgili olarak en çok merak edilen konu, zeytin ağaçlarının 15-20 yaşına geldiklerinde ne olacağıdır. Nitekim, eskiden kurulmuş olan zeytinliklerde (10 yıldan daha yaşlı) yaşlanma sorununun önemli boyutlara ulaştığı gözlenmiştir. Süper entansif zeytinliklerin yenilenmesinde 3 farklı yöntem önerilmektedir:

1) Belli sayıda ağaç sırasının sökülmesiyle, kalan ağaçların daha iyi havalanma ve ışıklanması sonucu baştaki verim potansiyeline ulaşılması ve böylece oransal ürün kaybının belli ölçüde giderilmesi.

2) Zeytin ağaçlarının toprak seviyesinden itibaren kesilerek, obur sürgün vermeye zorlanması ve en uygun sürgünün merkezi lider olarak seçilip, 3-4 yıl içinde en yüksek verim potansiyeline yeniden ulaşılması. Ancak, bu yöntemde uygun obur sürgünün seçilmesi ve terbiye edilmesi için gerekli olan budama işçiliği gereksinimi oldukça fazladır.

3) Sadece merkezi lideri koruyarak kalan tüm lateral sürgünlerin kesilmesi. Merkezi liderden yeni sürgünlerin oluşması ve kültürel işlemlerin uygun şekilde yapılmasıyla, yeni tacın şekillenmesi. Böylece en yüksek verim potansiyeline en kısa sürede (2-3. yılda) ulaşılabilir.

Önerilen bu üç yöntemden; ağaç yoğunluğunu azaltma (1) ve tüm yan dalların budanarak yeniden taç oluşturulması (3), yaşlanmış süper entansif zeytinliklerin gençleştirilmesinde daha ümitvar olarak görülmektedir.

Çok yaşlı tesislerde (Ör. 19 yaş) ağaçların lider dalı toprak seviyesinden 2.5 m’den kesilerek farklı bir gençleştirme uygulaması yapılmaktadır. Uygulamada çok kalınlaşmış ve aşağı yönelmiş olan lateral (yan) dallara dokunulmamaktadır.

Sistamin Geleceği

Son yıllarda dünyada zeytinyağı tüketiminin artması ve zeytincilik sektörüne yapılan AB yardımları, başta İspanya olmak üzere birçok ülkede yeni zeytinliklerin kurulmasına yol açmıştır. Yeni tesislerin çoğunda süper entansif ya da çit şeklinde yetiştiricilik modeli uygulanmaktadır. Süper entansif zeytinliklerin, önümüzdeki 5 yılın sonunda, dünya genelinde 200.000 ha’ın üzerinde bir alanı kaplayacağı tahmin edilmektedir. Süper entansif sisteme yapılan yatırımlar oldukça büyük ölçekli olup, kısa sürede geriye dönüşü hedeflemektedir. Bu açıdan genellikle tarım dışı sektörlerin (inşaat ve turizm) ilgisini çekmektedir. Ancak son yıllarda, bazı yatırımcıların ucuzluğuna aldanarak satın aldıkları son derece kötü (toprak, su, eğim vd.) arazilerde büyük ölçekli yatırımlar yaptıkları gözlenmektedir. Özellikle Ege bölgesinde yoğunlaşan bu yatırımların ekonomik olması mümkün görünmemektedir. Ülkemizde ulusal zeytin envanterinin kısa süre içinde tamamlanarak, yeni zeytin yatırımlarının bölgesel temelde yeniden planlanması ve bu süreçte süper entansif yetiştiricilik gibi göreceli büyük sermaye ve yüksek teknoloji gerektiren modern sistemlerin tartışmaya açılması, ulusal zeytincilik politikası açısından önem taşımaktadır.

Bodur zeytin fidanı ile ilgili Kaynaklar:

Tous, J., Romero, A., Hermoso, J.F., 2010, New trends in olive orchard design for continuous mechanical harvesting, Advances in Horticultural Science, 24(1): 43-52.

Godini, A., Gaetano, A. V., Camposeo, S., 2011, Olive cultivars field-tested in super-high-density system in southern Italy, California Agriculture 65(1):39-40